Δρ. Αθανάσιος Ν. Χαλαζωνίτης Συντονιστής Διευθυντής Ακτινολογικού Εργαστηρίου, και Διευθυντής Ιατρικής Υπηρεσίας Γενικού Νοσοκομείου Αθηνών «Αλεξάνδρα»
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Ως επαγγελματισμός ορίζεται κάθε εξειδικευμένη αυτόνομη ή πολυεπίπεδη διεργασία μέσα σε ένα οργανισμό, που απαιτεί προκαθορισμένη μελέτη του υπό εκτέλεση έργου, καθώς και εκπαίδευση, κατανόηση και κατάκτηση της προσανατολισμένης στο αντικείμενο γνώσης αλλά και την ανάλογη πρακτική εμπειρία.
Στο χώρο της υγείας, ο επαγγελματισμός περιλαμβάνει τις στάσεις και τα πρότυπα συμπεριφοράς, που ως σκοπό έχουν την εξύψωση της φροντίδας του ασθενούς πάνω από τις επαγγελματικές ή επιστημονικές φιλοδοξίες των εργαζόμενων. Με άλλα λόγια είναι ένα διαμορφωμένο πλαίσιο αξιών και κανόνων που εξυπηρετούν τις ανάγκες της κοινωνίας στο χώρο της υγείας.
Οι τρεις βασικές αρχές του επαγγελματισμού στο χώρο της υγείας γενικά, αλλά και στο χώρο της Ακτινολογίας ειδικά, περιλαμβάνουν και αποβλέπουν:
στην προτεραιότητα στην φροντίδα του ασθενούς
στην αυτονομία του ασθενούς
στην κοινωνική δικαιοσύνη.
Θεωρώντας ότι η ιατρική γεφυρώνει γενικά το κενό μεταξύ της επιστήμης και της κοινωνίας, η αναπροσαρμογή και η μετεξέλιξη των παραδοσιακών τρόπων διδασκαλίας της άσκησης της ιατρικής εκπαίδευσης με την εισαγωγή των εννοιών του επαγγελματισμού, σταδιακά θα εξαλείψουν την αυταρχική στάση του ιατρού απέναντι στον ασθενή και θα επιτρέψουν την καλύτερη επικοινωνία του πρώτου με τον δεύτερο.
Δεδομένου ότι υπάρχει αφενός ασυμμετρία ως προς τη σχέση του ιατρού και του ασθενούς, που προκύπτει από τη γνώση του πρώτου και τη σχετική άγνοια του δεύτερου και αφετέρου σαφής περιορισμός στην κατανάλωση των υπηρεσιών υγείας, αφού οι πόροι είναι εξ ορισμού ανεπαρκείς, η ανάγκη της έννοιας του επαγγελματισμού στο χώρο της υγείας σήμερα καθίσταται ιδιαίτερα επιτακτική.
Λέξεις-κλειδιά: επαγγελματισμός, επάγγελμα, ιατρική, ακτινολογία, φροντίδα υγείας.
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Αποτελεί αναμφισβήτητο γεγονός ότι το τραγούδι, το ποδόσφαιρο, το ψάρεμα, καθώς και πολλές άλλες δραστηριότητες, ενώ για τους πολλούς αποτελούν «χόμπυ» για τους λίγους είναι βιοποριστικό επάγγελμα. Εύλογα λοιπόν γεννάται η απορία: ορίζεται ως επαγγελματίας κάθε ένας που πληρώνεται φέροντας εις πέρας ένα έργο;
Η αντιδιαστολή του επαγγελματία με τον ερασιτέχνη γενικά, συχνά, δεν αρκεί για τον ακριβή προσδιορισμό της επαγγελματικής συνείδησης, την ανάπτυξη βαθμού συναδελφικότητας στο χώρο της εργασίας και τελικά της αποτελεσματικότητας της δραστηριότητάς του κάθε εργαζόμενου.
Μέχρι σήμερα οι προσπάθειες για τον ακριβή ορισμό του επαγγελματία ιατρού έχουν τη βάση τους σε ιστορικές, κοινωνικές, πολιτικές ή νομικές βάσεις. Σπάνια σε αυτές τις περιγραφές συνυπάρχουν φιλοσοφικού ή ηθικού τύπου επιρροές. Παράλληλα συνήθως γίνεται συχνά αναφορά στην ιδιαιτερότητα του ιατρικού επαγγέλματος ως απαραίτητου κοινωνικού λειτουργήματος.
Στον ειδικό χώρο της Ακτινολογίας, δυστυχώς η έννοια του επαγγελματισμού, δεν συμπεριλαμβάνεται μέσα στις αρχές και τα πλαίσια της ειδικότητας, ενώ παράλληλα οι συνεχείς αλλαγές σχετικά με την τεχνολογία της απεικόνισης, η κατάτμηση σε υπο-ειδικότητες ή στην απεικόνιση κατά συστήματα, αλλά και οι αλλαγές στο κοινωνικό περιβάλλον καθιστούν την έλλειψη αυτή ιδιαίτερα σημαντική. Η επαγγελματική εξειδίκευση που αποκτάται μέσα από τα εκπαιδευτικά προγράμματα, αλλά και από την καθημερινή ενασχόληση με τις απεικονιστικές τεχνικές, δεν θεμελιώνει από μόνη της επαγγελματική ακτινολογική συνείδηση στις περισσότερες περιπτώσεις συναλλαγής με τον εξεταζόμενο, τους εντέλλοντες κλινικούς ιατρούς και το κοινωνικό σύνολο.
2. ΟΡΙΣΜΟΙ-ΓΕΝΙΚΟΤΗΤΕΣ
Σήμερα περισσότερο από ποτέ, αποτελεί πρόβλημα η ικανότητα αναγνώρισης του πραγματικού επαγγελματία υγείας, με μία εννοιολογική αναφορά που στην πράξη τιμά αυτόν που προσδιορίζει.[1] Το ιατρικό επάγγελμα βρίσκεται σε μια διαρκή σύγκρουση συμφερόντων τόσο με τους επιχειρηματίες της υγείας τόσο και με την κρατική οικονομική υποστήριξη. Δεδομένου ότι οι πόροι είναι ανεπαρκείς για την κάλυψη όλων των αναγκών της υγείας, ενώ οι κώδικες ιατρικής δεοντολογίας συνεχώς αλλάζουν οι υποχρεώσεις των ιατρών απέναντι στους μεμονωμένους ασθενείς αλλά και την κοινωνία αυξάνονται και γίνονται όλο και πιο πολύπλοκες. [2]
Από την εποχή ακόμη του Ιπποκράτη, έχει παραμείνει σχεδόν αμετάβλητη η θέση της ιατρικής επιστήμης στην κοινωνική καθημερινότητα. Πρώτη αναφορά, περί του ορισμού του επαγγελματισμού στην ιατρική, γίνεται στον Όρκο του Ιπποκράτη ως εξής: [3]
[….] Θα χρησιμοποιήσω τη θεραπευτική τέχνη μόνο για ωφέλεια των αρρώστων, όσο εξαρτάται από τη δύναμη και την κρίση μου, και θα τους παραφυλάξω από κάθε βλάβη και αδικία [… ] Σε όσα σπίτια προσκαλούμαι, θα μπαίνω για το καλό των αρρώστων, κρατώντας τον εαυτό μου μακριά από κάθε θεληματική αδικία ή διαφθορά […]
Πρώτος ο Σκριμπόνιος, (47 μ.Χ., Φαρμακοποιός του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Κλαύδιου) επιχείρησε να δώσει γραπτώς τον ορισμό του ιατρικού επαγγέλματος ως μία:
δέσμευση συμπεριφοράς με συμπάθεια και αίσθημα ελέους, προς την αντιμετώπιση του πόνου των πασχόντων. Παράλληλα προσέδωσε και μία ανθρωπιστική προσέγγιση στο ιατρικό επάγγελμα, σύμφωνα όμως πάντα με τις επιταγές του Όρκου του Ιπποκράτη και τη γενικότερη υποχρέωση του ιατρού να είναι διαθέσιμος να παράσχει τη βοήθεια του προς τον πάσχοντα οποτεδήποτε η ανάγκη το επιτάσσει. [4]
Αποτελεί εξάλλου κοινωνικό αξίωμα ότι: οι επαγγελματίες γενικά είναι αυτοί που κερδίζουν τα προς το ζην, παρέχοντας υπηρεσίες (ανάλογες της εξειδίκευσής τους) στο κοινωνικό σύνολο.[5]
Σύμφωνα άλλωστε με το Λεξικό του κ. Μπαμπινιώτη [6] ο ορισμός του επαγγελματισμού στην κοινωνία προσδιορίζεται ως η: αυστηρή προσήλωση και συνέπεια κατά την άσκηση του επαγγέλματος (= βιοποριστική απασχόληση) χωρίς συναισθηματικές ή ιδεολογικές επιρροές.
Το ερώτημα βέβαια που προκύπτει είναι αν ο παραπάνω ορισμός βρίσκει εφαρμογή στην άσκηση της ιατρικής επιστήμης. Σύμφωνα πάντα με τον κ. Μπαμπινιώτη: το ιατρικό επάγγελμα σίγουρα αποτελεί και βιοποριστική απασχόληση, συνδέεται όμως και με την αρετή. Επισημαίνεται δε το γεγονός ότι ως αρετή προσδιορίζεται: η ηθική ανωτερότητα που σκοπό έχει την εξύψωση του χαρακτήρα, κατά τον ορισμό του φιλοσόφου Αριστοτέλη (384 π.Χ- 322 π.Χ).[7]
Η 28η έκδοση του έγκριτου ιατρικού λεξικού Dorland’s Illustrated Medical Dictionary προσδιορίζει ως επαγγελματία εκείνον που:είναι ειδικόςσε έναν ιδιαίτερο τομέα ή ένα επάγγελμα, [8] χωρίς όμως να προσδιορίζει το επάγγελμα. [9] Το επίσης έγκριτο λεξικό Random House Webster’s Dictionary προσδιορίζει τον επαγγελματισμό ως: επαγγελματικό χαρακτήρα,πνεύμα, ή μεθόδους. [10] Κανένας όμως από αυτούς τους δύο ορισμούς δεν μπορεί να συμπεριλάβει με ακρίβεια και το πνεύμα του ιατρικού επαγγελματισμού. [9]
Στην ιατρική η επαγγελματική ικανότητα διέπεται από παράγοντες όπως η συστηματική και η συνετή χρήση της επικοινωνίας, της αποκτηθείσας γνώσης και των τεχνικών δεξιοτήτων, της κλινικής εμπειρίας, του συναισθηματικού ελέγχου των ηθικών αξιών και την αντανάκλαση αυτών στην καθημερινή πρακτική προς όφελος των ασθενών και της κοινωνίας. [11]
Είναι αναμφισβήτητο το γεγονός ότι η άσκηση της ιατρικής επιστήμης έχει διττό χαρακτήρα. [12] Αφενός μεν αποτελεί κοινωνικό λειτούργημα και αφετέρου πρόκειται περί μιας οικονομικής συναλλαγής είτε με τον ίδιο τον πάσχοντα, ή με τον φορέα παροχής υπηρεσιών υγείας. Στην πρώτη περίπτωση το ιατρικό επάγγελμα ως λειτούργημα αποτελεί: τo σύνoλo των καθηκόντων πoυ συνεπάγoνται στην εκτέλεσή τoυς κoινωνική πρoσφoρά, σύμφωνα πάλι με το Λεξικό του κ. Μπαμπινιώτη. [6] Στη δεύτερη περίπτωση, εκείνη δηλ. της οικονομικής συναλλαγής, απαραίτητη είναι η ανάπτυξη εμπιστοσύνης που διέπει και καθοδηγεί την πράξη μεταξύ ιατρού και ασθενούς. [5] Αναγκαία συνθήκη είναι η ύπαρξη της επαγγελματικής συνείδησης του ιατρoύ. Η ικανότητα δηλαδή τoυ ιατρoύ να απoκτά γνώση για τoν εαυτό τoυ, που τoν διακρίνει από τoυς άλλoυς επαγγελματίες και τoν κόσμo πoυ τoν περιβάλλει. [6]
Προκύπτει συνεπώς το ερώτημα: σε τι διαφέρει ο τελικά ο επαγγελματίας από τον ερασιτέχνη ; Ήδη ο Σαίξπηρ στον Ιούλιο Καίσαρα (Ii. 1-5) βάζει έναν από τους ηθοποιούς, τον Φλάβιο, να αναρωτιέται στη Ρωμαϊκή Αγορά συναντώντας κάποιους ανθρώπους του λαού: Μα δε γνωρίζεται ότι δεν πρέπει οι εργάτες δίχως να φορούν τη στολή τους, να κυκλοφορούν σε ώρα δουλειάς; Σε σας μιλώ! Δεν ακούτε ; Ποιο επιτέλους είναι το επάγγελμα σας;
Τελικά ο ρόλος του επαγγέλματος σήμερα στην κοινωνία αποτελεί μία εκ των τριών δυνατοτήτων, που διαθέτουν οι σύγχρονες κοινωνίες για να ρυθμίζουν και να οργανώνουν την εργασία. Επισημαίνεται ότι οι άλλες δύο δυνατότητες είναι η ελεύθερη αγορά και το νομικό πλαίσιο. [13]
Αποτελεί όμως κοινή διαπίστωση ότι οι βασικές αρχές της αγοράς (προσφορά και ζήτηση) αδυνατούν να προσδιορίσουν την ιδιαίτερη σχέση μεταξύ ιατρού και ασθενούς. [14]
Ο σύγχρονος ορισμός του ιατρικού επαγγελματισμού υποδηλώνει ένα σύνολο αξιών, συμπεριφορών και σχέσεων, που θεμελιώνουν την εμπιστοσύνη και της καλής πίστης που τελικά θα πρέπει να αποκτά το κοινό με τους ιατρούς αλλά και τους λοιπούς επαγγελματίες της υγείας. Οι αντικειμενικές γνώσεις, η κλινική εμπειρία και η κριτική σκέψη πρέπει να συνδυάζονται με αξίες όπως, η εντιμότητα και η προσήλωση στη διαρκή βελτίωση της άσκησης της τέχνης της ιατρικής επιστήμης.[15]
Ένας πιο πρακτικός ορισμός δηλώνει ότι ο «πυρήνας», του ιατρικού επαγγελματισμού συνίσταται από στάσεις και συμπεριφορές που μεταθέτουν στο επίκεντρο το ενδιαφέρον προς τον ασθενή, και εξυψώνουν τη φροντίδα αυτού πάνω από την επιστημονική και επαγγελματική προσωπική φιλοδοξία του θεράποντος ιατρού.[16]
Επιστεγάζοντας ο ιατρικός επαγγελματισμός μπορεί να χαρακτηρίζεται είτε με μία ορθολογιστική έννοια (να επικεντρώνεται δηλαδή στις αρχές της ανταποδοτικότητας) ή με μία καλλιτεχνική προσέγγιση (να εξερευνά δηλαδή τη σύνθετη φύση της λήψης αποφάσεων στην ιατρική χρησιμοποιώντας δικαιοσύνη, διαίσθηση και ηθικές αξίες). [17]
3. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΣΜΟΥ
Οι τρεις βασικές αρχές του επαγγελματισμού στο χώρο της υγείας γενικά, αλλά και στο χώρο της Ακτινολογίας ειδικά, όπως αυτοί από κοινού προσδιορίσθηκαν το 1999 από την Ευρωπαϊκή Εταιρεία Εσωτερικής Ιατρικής, το Αμερικανικό Κολλέγιο Ιατρών, την Αμερικανική Εταιρεία Εσωτερικής Ιατρικής, το Αμερικανικό Συμβούλιο Εσωτερικής Ιατρικής και την Αμερικανική Εταιρεία Ακτινολογίας Βόρειας Αμερικής το 2006, περιλαμβάνουν: [16,18]
3.1..Το ενδιαφέρον για τον ασθενή πρέπει να αποτελεί την προτεραιότητα του ιατρού. Η ανιδιοτέλεια (αλτρουισμός) του αποτελεί το βασικό στοιχείο που οικοδομεί την εμπιστοσύνη του ασθενούς προς αυτόν. Για να υφίσταται όμως αυτή η εμπιστοσύνη, απαραίτητη προϋπόθεση είναι συνεχώς και αδιαλείπτως ο ιατρός να βάζει πάνω από τα προσωπικά και κοινωνικά του συμφέροντα την προαγωγή υγείας των ασθενών του. [19]
Πρέπει να σημειωθεί ότιοι μηχανισμοί της αγοράς, η κοινωνική πίεση και οι διοικητικές παρεμβάσεις δεν θα πρέπει να διακυβεύουν την παραπάνω αρχή. [18,20]
3.2. Αυτονομία των ασθενών. Είναι γεγονός ότι μέχρι και τα τέλη του 20ου αιώνα η αυτονομία των ασθενών εκφράζονταν με πατερναλιστικά κυρίως μοντέλα. Η σύγχρονη όμως κοινωνία έχοντας ήδη αναγνωρίσει την ανάγκη της αυτονομίας των ασθενών, σήμερα αντιμετωπίζει τη σχέση μεταξύ ασθενών και ιατρών ως συνεταιριστική. [21]
Η αυτονομία των ασθενών βασίζεται στην εντιμότητα των ιατρών, ενώπροϋποθέτει και την πλήρη ενημέρωση του ασθενούς και τελικάοδηγεί στην από κοινού λήψη αποφάσεων.
3.4. Κοινωνική δικαιοσύνη. Η δίκαιη κατανομή των πόρων (που εξ΄ ορισμού είναι ανεπαρκείς), εκ μέρους της πολιτείας και η εξίσωση των παροχών, εκ μέρους των ιατρών αποτελούν τους στυλοβάτες της κοινωνικής δικαιοσύνης. [18]
Αναμφισβήτητα ο επαγγελματισμός αποτελεί τη βάση του συμβολαίου της ιατρικής με την κοινωνία. Το ιατρικό επάγγελμα δημιουργεί ένα μονοπώλιο υπεράνω του επιπέδου της επιστημονικής γνώσης, με το προνόμιο της αυτορύθμισης που γεννά η κλινική επάρκεια, η ακεραιότητα, και η παροχή αλτρουιστικής υπηρεσίας. [9]
4. Ο ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΛΕΥΡΑ ΤΟΥ ΙΑΤΡΟΥ
Ένα μεγάλο ερώτημα που προκύπτει, είναι πότε τελικά δικαιούται να προσδιορίζεται ως επαγγελματίας ένας ιατρός ασκώντας κατά βάσει ένα κοινωνικό λειτούργημα ;
- Κατά πρώτον μετά την ορκωμοσία του στις αρχές του Όρκου του Ιπποκράτη. Δεδομένου ότι μέχρι τότε ο πτυχιούχος ιατρός, παρά τη πληθώρα των προφορικών και γραπτών εξετάσεων, εργαστηρίων, κλινικών κ.λ.π., απαραίτητων για τη λήψη του πτυχίου του, ήταν απλά ένας εξειδικευμένος «τεχνικός» παροχής υπηρεσιών υγείας. Μετά την ορκωμοσία όμως, οι Ιπποκρατικές αρχές αποτελούν μία ισχυρή δέσμευση ότι ο ιατρός θα χρησιμοποιήσει τις αποκτηθείσες γνώσεις και δεξιότητες του στην υπηρεσία του πάσχοντα, μεταβάλλοντας την άσκηση της ιατρικής από βιοποριστική απασχόληση σε κοινωνικό λειτούργημα.
- Και κατά δεύτερον, ο κατέχων τη γνώση και τις δεξιότητες για τη παροχή φροντίδας υγείας, προσδιορίζεται ως επαγγελματίας ιατρός, την πρώτη εκείνη φορά που ρωτά έναν ασθενή «τι μπορώ να κάνω για σας ;» τότε δηλ. που εκμαιεύει την εμπιστοσύνη του ασθενούς, για να δράσει ως διαγνώστης ή θεραπευτής. [4]
Το βασικό πλαίσιο που προσδιορίζει τις επαγγελματικές απαιτήσεις και υποχρεώσεις όλων των ιατρών πρέπει να περιλαμβάνει τους παρακάτω αναφερόμενους δέκα κανόνες, όπως αυτοί από κοινού προσδιορίσθηκαν το 1999 από την Ευρωπαϊκή Εταιρεία Εσωτερικής Ιατρικής, το Αμερικανικό Κολλέγιο Ιατρών, την Αμερικανική Εταιρεία Εσωτερικής Ιατρικής και το Αμερικανικό Συμβούλιο Εσωτερικής Ιατρικής. [16, 18]
4.1. Υποχρέωση συνεχούς διατήρησης και ανανέωσης της θεωρητικής αντικειμενικής γνώσης και των πρακτικών δεξιοτήτων. Οι ιατροί οφείλουν μέσα από τα προγράμματα της δια βίου εκπαίδευσης να διατηρούν και να ανανεώνουν τις απαραίτητες γνώσεις και δεξιότητες για την ορθή άσκηση του έργου τους. Παράλληλα οι διάφοροι κρατικοί και μη εκπαιδευτικοί φορείς, παρέχοντας τους ανάλογους μηχανισμούς, οφείλουν να προαγάγουν, να επιστατούν και να ελέγχουν τις παραπάνω αρχές.
4.2. Εντιμότητα προς τους ασθενείς. Απαραίτητη προϋπόθεση για την άσκηση της σύγχρονης ιατρικής είναι η πλήρης ενημέρωση του ασθενούς. Δεδομένου ότι τα πιθανά λάθη κατά την άσκηση των ιατρικών ειδικοτήτων είναι πιθανά και ενδεχομένως μερικές φορές αναπόφευκτα, οι ιατροί οφείλουν να καταγράφουν και να αναλύουν όλα τα ανεπιθύμητα συμβάματα, έτσι ώστε να χαράσσονται πολιτικές και στρατηγικές αποφυγής τους στο μέλλον. Με τους παραπάνω μηχανισμούς τελικά διασφαλίζεται η εντιμότητα προς τους ασθενείς.
4.3. Αυστηρή διατήρηση ιατρικού απορρήτου. Υποχρέωση που καθίσται πλέον επιτακτική σήμερα με την ευρεία εφαρμογή της πληροφορικής και της τηλε-ιατρικής στην καθημερινή ιατρική πράξη. Αυτή η υποχρέωση επεκτείνεται στις συζητήσεις για τη λήψη αποφάσεων με τους συγγενείς που ενεργούν εκ μέρους ενός ασθενή, όταν η συγκατάθεση του δεν είναι εφικτή.
4.4.Διατήρηση της σχέσης με τους ασθενείς σε αυστηρά επαγγελματικό επίπεδο. Σε καμία περίπτωση η σχέση ιατρού και ασθενούς δεν θα πρέπει να επεκτείνεται σε σεξουαλική παρενόχληση, οικονομικό εξαναγκασμό ή κάθε άλλου είδους διαπροσωπική σχέση.
4.5. Συνεχής βελτίωση του επιπέδου φροντίδας υγείας. Οι ιατροί πρέπει να αφιερωθούν στη συνεχή βελτίωση στην ποιότητα της υγειονομικής περίθαλψης γενικά. Αυτή η υποχρέωση δεν συνεπάγεται μόνο την επάρκεια της κλινικής τους ικανότητα αλλά και τις δυνατότητες συνεργασίας αυτών με άλλους επαγγελματίες υγείας με σκοπούς την εκμηδένιση των ιατρικών λαθών, την αύξηση της ασφάλειας των ασθενών και την ελαχιστοποίηση της κατάχρησης των πόρων της υγειονομικής περίθαλψης.
4.6. Συνεχής βελτίωση των διαθέσιμων προσβάσεων στην παροχή υπηρεσιών υγείας. Όλοι οι ιατροί θα πρέπει χωριστά αλλά και συλλογικά να προσπαθήσουν να μειώσουν τα εμπόδια στη δίκαιη κατανομή στην υγειονομική περίθαλψη. Μέσα σε κάθε σύστημα υγείας ο ιατρός πρέπει να εργαστεί για να εξαλείψει τα πιθανά εμπόδια (γεωγραφικά και κοινωνικά) στην πρόσβαση υπηρεσιών υγείας, αλλά και να προσπαθήσει να εξισώσει τις δυνατότητες ιατρικής εκπαίδευσης. Πρακτικά η ισότητα των υπηρεσιών υγείας και η προσβασιμότητα σε αυτές θα οδηγήσει στην εφαρμογή ενός μοντέλου κοινωνικής δικαιοσύνης, όσον αφορά την φροντίδα υγείας.
4.7.Ορθολογιστική διαχείριση των διαθέσιμων πόρων και του ιατρικού εξοπλισμού.
Ικανοποιώντας τις ανάγκες των μεμονωμένων ασθενών, οι ιατροί θα πρέπει να παρέχουν υγειονομική περίθαλψη που να είναι βασισμένη σε ορθολογιστική διαχείριση των διαθέσιμων πόρων και να χρησιμοποιούν με σύνεση την διαθέσιμη ιατρική τεχνολογία. Η επαγγελματική ευθύνη του κάθε ιατρού για την κατάλληλη κατανομή των πόρων απαιτεί την ευσυνείδητη αποφυγή των περιττών δοκιμών και των διαδικασιών, ή φαινομένων προκλητής ζήτησης υπηρεσιών υγείας.
4.8. Κατάκτηση και εξύψωση της επιστημονικής γνώσης. Ένα μεγάλο μέρος του συμβολαίου της ιατρικής με την κοινωνία είναι βασισμένο πάνω στην ακεραιότητα και την κατάλληλη χρήση της επιστημονικής γνώσης και της ιατρικής τεχνολογίας. Το ιατρικό επάγγελμα δεσμεύεται από την ακεραιότητα της επιστημονικής γνώσης, η οποία σε κάθε περίπτωση οφείλει να είναι βασισμένη σε τεκμηριωμένα στοιχεία καθώς και στην κλινική εμπειρία.
4.9. Αποφυγή ενίσχυσης προσωπικών συμφερόντων από την άσκηση των καθηκόντων του. Οι ιατροί αναμφίβολα έχουν την υποχρέωση να αναγνωρίζουν και να αποκαλύπτουν στο ευρύ κοινό κάθε περίπτωση συγκρούσεων συμφερόντων που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της άσκησης των επαγγελματικών τους καθηκόντων και λοιπών δραστηριοτήτων τους.
4.10. Αφοσίωση και δέσμευση στα επιφορτισμένα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις.Με τις διαδικασίες της αυτορρύθμισης τα μέλη της ιατρικής κοινότητας θα πρέπει σε κάθε περίπτωση σεβόμενοι αλλήλους να προάγουν το επίπεδο της υγειονομικής φροντίδας και της περίθαλψης, ανταποκρινόμενοι στις σύγχρονες απαιτήσεις του κοινωνικού συνόλου.
Αποτελεί αναμφισβήτητο γεγονός ότι το ιατρικό επάγγελμα ενώ αποφέρει ιδιαίτερα προνόμια στον ιατρό, από την άλλη πλευρά του δημιουργεί αυξημένες υποχρεώσεις.[9]
Από τις υποχρεώσεις των ιατρών βασικό στοιχείο αποτελεί η κλινική επάρκεια, ενώ κατά την άσκηση των καθηκόντων θα πρέπει αυτοί να διέπονται από εντιμότητα, ηθική, αλτρουισμό και αξιοπιστία. Πρέπει ακόμη να υπακούουν στις αρχές και τους κανονισμούς όπως αυτοί ορίζονται από τις επαγγελματικές τους ενώσεις και συλλόγους.[9] Όλοι ανεξαιρέτως οι ιατροί έχουν την υποχρέωση να μεταβιβάζουν της εξειδικευμένη τους γνώση και εμπειρία στους νεώτερους συναδέλφους τους, αλλά και παράλληλα να ενημερώνουν με σαφήνεια και ανιδιοτέλεια τους ασθενείς τους. [20] Ο βασικός τους χώρος εργασίας, το νοσοκομείο δηλαδή, δεν είναι τόπος επιδείξεως πλούτου, ή ικανοτήτων, ή κοινωνικής καταξίωσης αλλά κυρίως τόπος προσφοράς.
Στα προνόμια των ιατρών ανήκει η αυτονομία τους, η κοινωνική αναγνώριση και ενίοτε οι υψηλές οικονομικές απολαβές. [9]
Ιδιαίτερη σημασία θα πρέπει να δίδεται στις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ ιατρών και εταιρειών φαρμακευτικών προϊόντων ή ιατρο-τεχνολογικού εξοπλισμού. Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών η ιατρική βιομηχανία χρηματοδοτεί πολλούς τομείς έρευνας, υπάρχει αναμφισβήτητα σαφής υποβοήθηση της εκπαίδευσης από την πλευρά των εταιρειών, ενώ τέλος οι κάθε είδους διαφημιστικές εκστρατείες επηρεάζουν την άσκηση της ιατρικής και τη φροντίδα υγείας. [9]
Ομολογουμένως σήμερα υπάρχει άμεση επίδραση και καταστολή των αρχών που πρέπει να διέπουν τον ιατρικό επαγγελματισμό από την αυξανόμενη επιρροή της φαρμακευτικής και ιατρο-τεχνολογικής βιομηχανίας στην πρακτική της σύγχρονης ιατρικής. [22] Πολλές φορές η εκπαίδευση και η συνεχιζόμενη ιατρική εκπαίδευση υποκαθίσταται από μεγάλες πολυεθνικές ή και μικρότερες εμπορικές εταιρείες υποκινώντας αυτήν την επιρροή εξυπηρετώντας καθαρά μεγάλα οικονομικά συμφέροντα.[23] Σε κάθε περίπτωση οι ιατροί οφείλουν και πρέπει να προσπαθούν να μένουν αμέτοχοι από όλες αυτές τις συναλλαγές, εξυπηρετώντας αποκλειστικά και μόνο το συμφέρον των ασθενών τους. Οι κάθε είδους οικονομικές απολαβές θα πρέπει να τους αφήνουν αδιάφορους Ο επαγγελματίας ιατρός οπωσδήποτε δεν αντιλαμβάνεται την αμοιβή μόνο ως μορφή χρηματικής ή υλικής παροχής.
Ο Αμερικανικός Ιατρικός Σύλλογος έχει εκδώσει ειδική οδηγία όσον αφορά την αποδοχή από τους ιατρούς κάθε είδους βοήθειας από μέρους των εταιρειών. Σύμφωνα με την οδηγία αυτή οι ιατροί για να θεωρούνται ως επαγγελματίες οφείλουν [24]:
1. Να είναι ακέραιοι και ηθικοί.
2. Να λειτουργούν με αυταπάρνηση βάζοντας το συμφέρον των ασθενών υπεράνω του δικού τους.
3. Να λειτουργούν με υπευθυνότητα.
4. Να υπηρετούν το κοινωνικό σύνολο.
5. Να εγκαθιδρύουν μηχανισμούς που να διασφαλίζουν την εκπαίδευσή τους.
6. Να υποστηρίζονται μέσα από επαγγελματικές οργανώσεις και επιστημονικούς συλλόγους.
Εξυπακούεται ότι απαραίτητη είναι η συγκροτημένη και πλήρως ισορροπημένη προσωπικότητα των ιατρών ώστε αυτοί να λειτουργήσουν ως πραγματικοί επαγγελματίες της υγείας σε κάθε περίπτωση. Ανάμεσα στις αρετές και τις αξίες που διαμορφώνουν τον χαρακτήρα τους θα πρέπει να περιλαμβάνονται μεταξύ των άλλων και η τιμιότητα, η φρόνηση, η αγαθοεργία, η αυτογνωσία, η αυταπάρνηση, το κουράγιο, η συμπόνια και η ειλικρίνεια. [4]
Ιδιαίτερη σημασία επίσης πρέπει να δοθεί στο σημαντικό ρόλο των ιατρικών ενώσεων και συλλόγων στη διαμόρφωση του ιατρικού επαγγελματισμού. Πρακτικά οι οργανισμοί αυτοί αποτελούν μικρές αριθμητικά κοινωνικές ομάδες μέσα στη κοινωνία. Η συλλογικότητα και η αυτοδιαχείριση μπορούν να προσδιορίσουν τους κοινούς τους στόχους και να ενθαρρύνουν την επίτευξη αυτών. [12] Οι ενώσεις και οι σύλλογοι αυτοί πρέπει και οφείλουν να διαθέτουν μηχανισμούς ελέγχου της αγοράς, ώστε να εξασφαλίζεται η ποιότητα των υπηρεσιών υγειονομικής περίθαλψης. Έχουν επίσης υποχρέωση να προστατεύουν τα συμφέροντα των μεμονωμένων μελών τους και να τους εκπροσωπούν σε κάθε περίπτωση ανάγκης. Είναι κοινή διαπίστωση ότι οι δύο παραπάνω ρόλοι μπορούν εύκολα να έρθουν σε σύγκρουση μεταξύ τους, χωρίς οι ενώσεις και οι σύλλογοι να επιτυγχάνουν ικανοποιητικού βαθμού συμβιβασμό των απαιτήσεων των μελών τους αφενός και του κοινωνικού συνόλου αφετέρου. [20]
4. Ο ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΛΕΥΡΑ ΤΟΥ ΑΣΘΕΝΟΥΣ
Η αναγκαιότητα του ιατρικού επαγγελματισμού είναι απαραίτητη ιδιαίτερα στη σημερινή εποχή που η φροντίδα υγείας βρίσκει απέναντί της την έκρηξη των ιατρο-τεχνολογικών εξελίξεων, τις αλλαγές στις δυνάμεις της αγοράς, τα πολλαπλά και ποικίλα προβλήματα στη παροχή υπηρεσιών υγείας, τη διαφοροποίηση των μοντέλων ασθενειών, τον υπερκαταναλωτισμό και τη παγκοσμιοποίηση.Όλοι οι παραπάνω παράγοντες συντελούν στην αύξηση των απαιτήσεων εκ μέρους του κοινού. [20]
Εξ΄ άλλου είναι σε όλους μας γνωστό ότι ολοένα και περισσότερο το ιατρο-κεντρικό μοντέλο περίθαλψης μεταβάλλεται σε ένα πιο ανθρωποκεντρικό μοντέλο. Ακόμη συχνές είναι οι αναφορές της δυσαρέσκειας των ασθενών προς τους ιατρού αλλά και προς τις τρέχουσες θεραπευτικές ή διαγνωστικές μεθόδους. Τα κάθε είδους συστήματα υγείας για να γίνουν αποτελεσματικά θα πρέπει σε μεγάλο βαθμό να βασίζονται στο υψηλό επίπεδο του επαγγελματισμού από την πλευρά των ιατρών, αλλά στην δυνατότητα επικοινωνίας που πρέπει να υπάρχει μεταξύ όλων των φορέων υγείας και των ασθενών. [25]
Παράλληλα σήμερα το φαινόμενο της ασύμμετρης πληροφόρησης, το φαινόμενο δηλαδή της υπεροχής της γνώσης εκ μέρους του ιατρού τείνει να εξαλειφθεί. Ο ιατρός υφίσταται μια διαρκή αμφισβήτηση και κριτική ως προς το εύρος την επάρκεια και τις δυνατότητες της άσκησης του επαγγέλματός του. Τέλος είναι γεγονός ότι οι ιατροί έχουν αποτύχει αρκετές φορές κατά το παρελθόν να συμβαδίσουν με τις μεταβαλλόμενες κοινωνικές προσδοκίες και απαιτήσεις. [26]
Πρακτικά θα πρέπει σήμερα, περισσότερο από ποτέ, οι ιατροί όλων των ειδικοτήτων και ιδίως οι Ακτινολόγοι να εκμαιεύουν την εμπιστοσύνη του πάσχοντος αποδεικνύοντας ικανότητα και επάρκεια στην ερμηνεία και την εφαρμογή της γνώσης, στην προσάρτηση των νέων εξελίξεων, στην παραδοχή της ενδεχόμενης άγνοιας, στην κατανομή της ιατρικής γνώσης και στην πρακτική εμπειρία. Παράλληλα η συμπεριφορά τους πρέπει να διέπεται από ευγένεια, εχεμύθεια, κοινωνικότητα και συναδελφικότητα στη λήψη αποφάσεων. [18]
5. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΚΤΙΝΟΛΟΓΙΑ
Το Αμερικανικό Συμβούλιο Ακτινολογίας έχει ορίσει ως επαγγελματισμό: την εκδήλωση της αυτογνωσίας και την αναγνώριση των ορίων του κάθε Ακτινολόγου, τα υψηλά πρότυπα ηθικής συμπεριφοράς, τον βαθμό της αξιοπιστίας και τέλος την υπευθυνότητα και τον σεβασμό προς τον ασθενή. Η επαγγελματική επάρκεια, επίσης αποτελεί μέρος μιας δια βίου επαγγελματικής αξιολόγησης και πιστοποίησης. [9]
Αποτελεί επίσης γεγονός ότι τα περισσότερα λειτουργικά προβλήματα που εμφανίζονται στα εργαστήρια ιατρικής απεικόνισης δεν οφείλονται στην ανεπάρκεια ως προς την γνώση και την εμπειρία των εργαζομένων σε αυτά, αλλά στην έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ αυτών και των ασθενών αλλά και των παραπεμπόντων ιατρών. Το αποτέλεσμα είναι ότι η όλη διαδικασία παραγωγής ιατρικών εικόνων και εν συνεχεία της χορήγησης του ιατρικού πορίσματος να χαρακτηρίζεται από μία σαφή έλλειψη επαγγελματισμού. [25]
Ακόμη σύμφωνα με πρόσφατο άρθρο του περιοδικού Radiology, τρεις είναι οι χαρακτηριστικές ιδιότητες που πρέπει να εκφράζουν τον ιατρό Ακτινολόγο, ούτως ώστε αυτός να θεωρείται επαγγελματίας από τους ασθενείς του, τους παραπέμποντες ιατρούς και την κοινωνία γενικότερα. Οι ιδιότητες αυτές είναι: [25]
1. Κλινική επάρκεια και ικανότητα.
2. Αποτελεσματική επικοινωνία.
3. Δυνατότητα να λαμβάνονται αποφάσεις με βάσει ηθικούς κανόνες, σύμφωνα με τους οποίους το συμφέρον του ασθενεί υπερέχει των προτεραιοτήτων του ιατρού.
Περισσότερο από κάθε άλλη ιατρική ειδικότητα, στην Ακτινολογία η τρέχουσα οικονομική κατάσταση, οι κάθε είδους διοικητικές και κοινωνικές πιέσεις αλλά και η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη, αποτελούν παράγοντες που επηρεάζουν άμεσα τον επαγγελματισμό των ιατρών που την ασκούν. Η πρακτική της ιατρικής απεικόνισης επηρεάζεται από την κλιμάκωση του φόρτου εργασίας, την έλλειψη προσωπικού και την εμπορευματοποίηση της υγειονομικής περίθαλψης. [27] Επιπρόσθετα σήμερα η άσκηση της Ακτινολογίας μέσα από ιδιωτικά μονοπρόσωπα ή πολυπρόσωπα μικρά εργαστήρια τείνει να εκλείψει, ενώ είναι γεγονός ότι οι μέθοδοι πληρωμής έχουν μεταβληθεί δραματικά.
Αρκετοί, μεταξύ αυτών και ιατροί άλλων ειδικοτήτων, θεωρούν ότι η ειδικότητα της Ακτινολογίας θα μπορούσε να ασκείται από υπερ-εξειδικευμένους τεχνολόγους ιατρικής απεικόνισης. [28] Και αυτό συμπεραίνεται γιατί συνήθως οι ιατροί Ακτινολόγοι σπάνια ερχόμαστε σε προσωπική επαφή με τους ασθενείς, αφαιρώντας έτσι κάθε συναισθηματικού είδους φόρτιση κατά την άσκηση των καθηκόντων μας. [29]
Η Ακτινολογική κοινότητα γενικά πρέπει να επανεξετάσει μέσα από τον τρόπο που οργανώνεται και σχεδιάζεται η παροχή φροντίδα υγείας, ποιά θα είναι η ακριβής θέση της ειδικότητας μας και η αλληλεπίδρασή της με τις λοιπές ειδικότητες αλλά και τους ασθενείς. Ακόμη οι ίδιοι οι ιατροί Ακτινολόγοι θα πρέπει να αναρωτηθούμε για τον τρόπο που ασκούμε την ειδικότητα. Να θυμηθούμε πότε ήταν η τελευταία φορά που είχαμε στενή διαπροσωπική επικοινωνία με τους εξεταζόμενους ή τους συγγενείς τους και πότε ήταν η τελευταία φορά που συστηθήκαμε με το όνομα και την ιδιότητά μας. Να αναρωτηθούμε αν δώσαμε την ευκαιρία και τη δυνατότητα στους εξεταζόμενους να μας δουν ως κλινικούς ιατρούς που έχουν ρόλο και άποψη στην περαιτέρω φροντίδα τους. Να αναζητήσουμε την τελευταία φορά που υποδείξαμε στο λοιπό προσωπικό του τμήματός μας (τεχνολόγους, νοσηλευτές, διοικητικούς υπαλλήλους) να αποκτήσει ανθρώπινη επαφή με τους ασθενείς μας, χωρίς να τους αντιμετωπίζει σαν μια άλλη αξονική εγκεφάλου επί παραδείγματι. Τέλος να προσδιορίσουμε ποιες είναι οι σχέσεις μας με τους λοιπούς συναδέλφους μας ιατρούς με τους οποίους συνήθως συζητάμε τη σπανιότητα ή την ανακοινωσιμότητα των απεικονιστικών ευρημάτων ασθενών μας, ή ακόμη χειρότερα την κοινωνική μας καταξίωση μέσα από τις επαγγελματικές, επιστημονικές, ή οικονομικές επιτυχίες μας και όχι αυτό το ίδιο το πρόβλημα των ασθενών μας. [30] Συνεπώς ως Ακτινολόγοι οφείλουμε να ενεργούμε δεσμευόμενοι από τις αρχές του επαγγελματισμού (προτεραιότητα στη φροντίδα των ασθενών, αυτονομία των ασθενών και κοινωνική δικαιοσύνη) και τις επαγγελματικές ευθύνες (επαρκή θεωρητική γνώση, κλινική επάρκεια και ποιότητα στην άσκηση της ειδικότητας, προσβασιμότητα υπηρεσιών αλλά και συνετή κατανομή των διαθέσιμων πόρων). [27]
Πρακτικά ο επαγγελματίας Ακτινολόγος στην καθημερινή του άσκηση της ιατρικής δεν θα πρέπει: [25]
1. Να προτάσσει το φόρτο εργασίας του, προκειμένου να αποφεύγει την επικοινωνία με τη μορφή παροχής συμβουλών με τους ασθενείς του και τους ιατρούς των λοιπών ειδικοτήτων.
2. Να καταφέρεται αρνητικά ως προς το έργο των παραπεμπτόντων ιατρών, σχολιάζοντας το είδος και τον αριθμό των εντελλόμενων πράξεων, μπροστά στον εξεταζόμενο.
3. Να καταφέρεται αρνητικά ως προς το νοσοκομείο ή το εργαστήριο που εργάζεται, μπροστά στον εξεταζόμενο.
4. Να ασκεί αρνητική κριτική αναφορικά με τον χρησιμοποιούμενο ιατρικό εξοπλισμό.
Δεδομένου ότι οι ιατροί Ακτινολόγοι δεν έχουν συνήθως αποκτήσει ειδική εκπαίδευση αναφορικά με την ανθρώπινη συμπεριφορά και τη διαχείριση κρίσεων, θα πρέπει πάντοτε να ενεργούν θεωρώντας ότι βρίσκονται στη θέση του ασθενή που εξετάζουν. [30]
Αποτελεί δική μας ευθύνη να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις εκείνες που θα τεκμηριώσουν επαγγελματικά την Ακτινολογία, έτσι ώστε οι νεώτεροι συνάδελφοι να μπορούν να εργάζονται σε ένα ιατρικό περιβάλλον που δεν θα αμφισβητεί τα δικαιώματα και τις δυνατότητες που παρέχει σε όλους μας η ειδικότητα. Άλλωστε δεδομένου ότι η επαγγελματική πρακτική εξελίσσεται από την κοινότηταμέσα στην οποία εργαζόμαστε, η λήψη αποφάσεων σχετικά με τη φροντίδα υγείας των ασθενών μας, που σήμερα θα πρέπει να βασίζεται στην τεκμηριωμένη γνώση κύρια και λιγότερο στην επαγγελματική εμπειρία, είναι τελικά το στοιχείο εκείνο που μας διαφοροποιεί από τους τεχνολόγους της απεικόνισης. [28]
Επιγραμματικά το ζητούμενο στην καθημερινή άσκηση της Ακτινολογίας είναι η παροχή υπηρεσιών υψηλής ποιότητας. Η ποιότητα αυτή μπορεί αφενός μεν να μετρηθεί και να αποτιμηθεί και αφετέρου να καθοριστεί. Σε κάθε περίπτωση όμως απαιτείται εύκολη πρόσβαση, έγκαιρη διεκπεραίωση της απεικονιστικής μεθόδου και ακριβή και αποτελεσματική διαγνωστική προσέγγιση από επαγγελματίες Ακτινολόγους που συμπεριφέρονται με αποτελεσματικό και αποδοτικό τρόπο σεβόμενοι πάντα την αξιοπρέπεια του ασθενούς. [31]
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Αναμφισβήτητα ο επαγγελματισμός αποτελεί η βάση του συμβολαίου της ιατρικής με την κοινωνία (εξυπακούεται βέβαια ότι βασική προϋπόθεση του κοινωνικού συμβολαίου είναι η εμπιστοσύνη στο πρόσωπο του ιατρού). Ο ιατρικός επαγγελματισμός περιλαμβάνει ένα σύνολο στάσεων και συμπεριφορών. Ακόμη αξιώνει να τίθεται το ενδιαφέρον προς τον ασθενή, πάνω από την φιλοδοξία του ιατρού, ενώ θέτει και διατηρεί επίπεδα επάρκειας και ακεραιότητας, παρέχοντας εξειδικευμένη γνώση σε θέματα φροντίδας υγείας. Αναγκαία συνθήκη είναι ότι μέσω του επαγγελματισμού διασφαλίζεται η επικοινωνία μεταξύ των ιατρών αλλά των ιατρών και των ασθενών. Αναμφισβήτητα ο επαγγελματισμός εξαρτάται από την τιμιότητα τόσο των ιατρών, όσο και των λοιπών εμπλεκομένων στο χώρο της υγείας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Moline JN. Professionals and professions: A philosophical examination of an ideal. Soc Sci Med 1986;22(5):501-508.
2. HC Sox. The ethical foundations ofprofessionalism.A sociologic history.Chest2007;131:1532-1540.
3. Ιπποκράτης. Ιατρική Δεοντολογία. Λυπουρλής Δ. Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Ζήτρος; 2001.
4. Pellegrino ED. Professionalism, profession and the virtues of the good physician. The Mount Sinai Journal of Medicine 2002;69(6):378-384.
5. Cruess SR, Cruess RL. Professionalism must be taught. BMJ 1997;315(7123):1674-1677.
6. Μπαμπινιώτη Γ. Λεξικό. 2ος Τόμος, Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε.; 2004.
7. Barnes J.The complete works of Aristotle. The revised Oxford translation.Vol. II. Princeton (NJ): PrincetonUniversity Press; 1984. p. 1747.
8. Dorland’s Illustrated Medical Dictionary 28th ed. Philadelphia, Pa: W. B.Saunders; 1994.
9. Collins J. Professionalism and physician interactions with industry.J Am Coll Radiol 2006;3:325-332.
10. Random House Webster’s dictionary. New York, NY: Random House;1993.
11. Epstein RM, Hundert EM. Defining and assessing professional competence. JAMA.2002;287(2):226–235.
12. CruessSR, CruessRL. Teaching medicine as a profession in the service of healing. Acad Med 1997;72:941-952.
13. FreidsonE. Professionalism: Thethirdlogic. ChicagoIL: UniversityofChicagoPress; 2001.
14. Arrow KJ. Uncertainty and the welfare economics of medical care. Am Econ Rev; 53(5):941-973.
15. RoyalCollege of Physicians. Report of a Working Party of the RoyalCollege ofPhysicians of London. London: RCP; 2005.
16. American Board of internal Medicine. Medical Professionalism in the new millennium. ABIM 2004. Ανακτήθηκε στις 9/11/2008 από: http://www.abimfoundation.org/professionalism/pdf_charter/ABIM_Charter_Ins.pdf.
17. Schon D. The Reflective Practitioner. New York: Basic Books; 1983.
18. Radiological Society of North America. Medical Professionalism in the newmillennium: A physician’s charter. Radiology 2006;238:383-386.
19. Sullivan W. Work and integrity: the crisis and promise of professionalism in North America. New York:Harper Collins; 1995: 16.
20. Cruess SR, Johnston S, Cruess RLProfessionalism for medicine: opportunitiesand obligationsMJA 2002;177 (4): 208-211.
21. Pellegrino ED. Trust and distrust in professional ethics. In: Pellegrino ED, Veatch RM, Langen JP,editors. Ethics, trust, and the professions. Washington, DC: GeorgetownUniversity Press, 1991;69-85.
22. RelmanAS.Medical professionalismin a commercialized health care market JAMA 2007; 298(22):2668-2670.
23. DeAngelis CD. Rainbow to dark clouds. JAMA. 2005;294(9):1107.
24. American Medical Association Working Group for the Communicationof Ethical Guidelines on Gifts to Physicians From Industry. Online educationalresources. Ανακτήθηκεστις 2/2/2009 από: http://www.ama-assn.org/ama/pub/category/8405.html.
25. Donnelly LF, Strife JL. Establishing a program to promote professionalism andeffective communication in radiology. Radiology 2006;238:773-779.
26. Tallis RC. Doctors in society: medical professionalism in a changing world. Clin Med 2006;6:7-12.
27. Lau LS. Leadership and management in quality radiology. BiomedImagingIntervJ 2007. Ανακτήθηκε στις 2/2/2009 από: http://www.biij.org/2007/3/e21
28. Francis IS. Finding and maintaining professionalism in radiology. Clin Radiol 2008;63:15-17.
29. Moline JN. Professionals and professions: A philosophical examination of an ideal. Soc Sci Med 1986; 22(5):501-508.
30. Gunderman RB. Ethics and professionalism: The patient perspective. J Am Coll Radiol 2008 ;5(5):612-615.
31. Australian National Health Performance Committee. NationalHealth Performance Framework Report. 2001: 13-9.
