Μαίρη Μάντση

Υπεύθυνη Ε’ Μονάδας του ΟΚΑΝΑ στο Νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ

Ψυχίατρος

 

Η εξάρτηση από ναρκωτικές ουσίες, είναι ένα πρόβλημα με το οποίο έρχονται αντιμέτωποι συχνά ειδικοί στον χώρο της υγείας διαφόρων ειδικοτήτων λόγω της συννοσηρότητας. Η ανάγκη παραπομπής αυτών των περιστατικών με οδήγησε στο να κάνω μια απόπειρα, να παραθέσω ένα χάρτη των υπηρεσιών που ασχολούνται με την εξάρτηση στην Ελλάδα.

Η πολιτική κατά των ναρκωτικών βασίζεται σε τέσσερις βασικούς πυλώνες:

Στην καταστολή, την πρόληψη, τη θεραπεία  και τη μείωση της βλάβης από τη χρήση ουσιών.

Η καταστολή, με τις διωκτικές αρχές, στοχεύει στη μείωση της προσφοράς αυτών των ουσιών. Καθημερινά δεσμεύονται μεγάλες ποσότητες ουσιών που περνούν τα σύνορα πριν αυτές διατεθούν στην αγορά.

Η πρόληψη με εξειδικευμένα προγράμματα παρέμβασης στοχεύει στη μείωση της ζήτησης των ουσιών αυτών. Τα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας εφαρμόζουν προγράμματα πρόληψης, βασισμένα στη φιλοσοφία της αγωγής και της προαγωγής της υγείας, και επιδιώκουν την ευαισθητοποίηση των φορέων και των πολιτών των τοπικών κοινωνιών, με σκοπό την ενεργοποίησή τους στον αγώνα της πρόληψης[1].

Θεραπεία και μείωση βλάβης. Μια ποικιλία θεραπευτικών δομών δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα προσφέροντας ένα ευρύ φάσμα θεραπειών για την αντιμετώπιση της ουσιοεξάρτησης, προσεγγίζοντας το ζήτημα με διαφορετική  φιλοσοφία,  στόχους και  τρόπο λειτουργίας.

Τα θεραπευτικά προγράμματα στην Ελλάδα είναι [2]:

• Θ.Π με έμφαση στη ψυχοκοινωνική προσέγγιση
• Θ.Π με έμφαση στην ιατροκεντρική προσέγγιση και
• Προγράμματα υπό τη μορφή αυτοβοήθειας.

 Θ.Π με έμφαση στη ψυχοκοινωνική προσέγγιση [3,4]

Η φιλοσοφία των προγραμμάτων με ψυχοκοινωνική προσέγγιση δίνει ιδιαίτερο βάρος στους ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες, θεωρώντας την εξάρτηση σύμπτωμα μίας ψυχολογικής ή κοινωνικής δυσλειτουργίας.

Αυτά είναι οι Θεραπευτικές κοινότητες, τα προγράμματα για εξαρτημένες μητέρες, τα προγράμματα εξωτερικής παρακολούθησης, προγράμματα στο πλαίσιο του σωφρονιστικού συστήματος και ειδικά προγράμματα για έφηβους χρήστες. Οι Θεραπευτικές κοινότητες είναι προγράμματα εσωτερικής διαμονής ενηλίκων. Υπάρχουν δύο τύποι θεραπευτικών κοινοτήτων:

• Κοινότητες αμερικανικού τύπου. Στηρίζονται στις πρώτες ομάδες αυτοβοήθειας εξαρτημένων στις Η.Π.Α (SYNANON,DAYTOP). Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η πρωτοβουλία των πρώην εξαρτημένων με παράλληλο εξοστρακισμό της ιατρικής και της ψυχολογίας από τις μεθόδους τους.
• Κοινότητες ευρωπαϊκού τύπου. Η μεθοδολογία τους προσδιορίζεται από επιστήμες όπως της ιατρικής της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας.

 Οι πρώτες θεραπευτικές κοινότητες στην Ελλάδα ιδρύθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 80 από το ψυχιατρικό νοσοκομείο Αττικής (18 ΑΝΩ) και το κέντρο θεραπείας εξαρτημένων ατόμων (ΚΕΘΕΑ). Και το 1992 ιδρύεται η θεραπευτική κοινότητα στο ΨΝΘ[5].

Οι βασικοί στόχοι των θεραπευτικών κοινοτήτων είναι η απόλυτη αποχή από τις ουσίες, η διερεύνηση των παραγόντων που οδηγούν στην χρήση, η ενίσχυση των ψυχικών και κοινωνικών δεξιοτήτων και η ανάπτυξη νέων μηχανισμών στην αντιμετώπιση των προσωπικών, οικογενειακών και κοινωνικών δυσκολιών χωρίς τη χρήση ουσιών. Απώτερος στόχος η αλλαγή του τρόπου ζωής του χρήστη, η εγκατάλειψη της παραβατικής συμπεριφοράς, η επαγγελματική αποκατάσταση και η κοινωνική επανένταξη.

Για την επίτευξη των στόχων απαιτείται η ενεργή συμμετοχή του χρήστη στο καθημερινό πρόγραμμα, το οποίο περιλαμβάνει ατομική, ομαδική και οικογενειακή θεραπεία, τεχνικές προσωπικής ανάπτυξης, εκπαιδευτικές δραστηριότητες, συνεχή ανάληψη ευθυνών. Απαραίτητη είναι η δέσμευση του ασθενή στο θεραπευτικό συμβόλαιο και η τήρηση των κανόνων που ισχύουν στην κοινότητα.

Προϋποθέσεις για ένταξη στο πρόγραμμα είναι η εθελοντική προσέλευση, η έλλειψη ψυχιατρικού νοσήματος και ηλικία άνω των 18 ετών.

Η Διάρκεια παραμονής στην κοινότητα είναι 6-12 μήνες και ακολουθούνται τρις  θεραπευτικές φάσεις :

• Η φάση της εισαγωγής (3 μήνες)
• Η φάση της εντατικής θεραπείας (3-6)
• Η φάση της επανένταξης (3 μήνες)

Η πρώτη επαφή με την/τον ενδιαφερόμενο γίνεται στο συμβουλευτικό κέντρο. Εκεί ο ενδιαφερόμενος μπορεί να ενημερωθεί και να πάρει μέρος σε ομάδες. Οι συμμετοχή στις ομάδες είναι προϋπόθεση για την ένταξη τους στη κοινότητα. Μετά την ολοκλήρωση της θεραπείας στη θεραπευτική κοινότητα το μέλος εντάσσεται στο Κέντρο Κοινωνικής Επανένταξης το οποίο αποτελεί και το τελευταίο στάδιο της θεραπείας. Σκοπός της επανένταξης είναι η ομαλή και σταδιακή ένταξη των μελών στο κοινωνικό σύνολο.

Το θεραπευτικό προσωπικό απαρτίζεται τόσο από πρώην χρήστες όσο και από ειδικούς και το ποσοστό τους εξαρτάται από την φιλοσοφία του εκάστοτε προγράμματος. Στα πλαίσια του προγράμματος απασχολείται και προσωπικό διαφόρων ειδικοτήτων καθώς παρέχεται στα μέλη και επαγγελματική κατάρτιση.

Προγράμματα αυτού του τύπου είναι :

• Θεραπευτική κοινότητα ΙΘΑΚΗ
• Θεραπευτική κοινότητα ΚΑΡΤΕΡΩΝ ΤΟΥ Ψ.Ν.Θ
• Τμήμα ψυχολογικής απεξάρτησης τοξικομανών 18 ΑΝΩ Ψ.Ν.Α (Εσωτερικής διαμονής )

Προγράμματα για εξαρτημένους γονείς ανήλικων παιδιών.

Εντάσσονται στις θεραπευτικές κοινότητες δίνοντας την δυνατότητα σε γονείς να παρακολουθήσουν το πρόγραμμα έχοντας μαζί τα παιδιά τους. Αντίστοιχο πρόγραμμα διαθέτει το ΚΕΘΕΑ και το 18 άνω του Ψ.Ν.Α. Θεραπευτικά προγράμματα εξωτερικής παρακολούθησης

Συνδυάζουν διαφορές μορφές συμβουλευτικής ψυχοθεραπείας, ομαδικής ψυχοθεραπείας και οικογενειακής υποστήριξης. Παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους σε σχέση με την φιλοσοφία της θεραπείας, τις θεραπευτικές μεθόδους και τη σύνθεση του προσωπικού.

Η συχνότητα συμμετοχής στο πρόγραμμα μπορεί να είναι από μία επίσκεψη τη βδομάδα για ψυχοθεραπεία ως καθημερινή παρακολούθηση διαφορετικών θεραπευτικών, εκπαιδευτικών και άλλων δραστηριοτήτων.

Οι αποδεκτές αυτών των υπηρεσιών είναι συνήθως χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών που παρουσιάζουν λειτουργικότητα στον τρόπο ζωής τους και τα οποία είτε δε θέλουν είτε δεν μπορούν να παρακολουθήσουν κάποιο κλειστό θεραπευτικό πρόγραμμα, είναι χρήστες μη οπιοειδών (π.χ. ινδική κάνναβη) ή κάνουν χρήση νέων συνθετικών ουσιών (crystal-meth, ecstasy, crack κ.α.) ή αναβολικών ή κάνουν περιστασιακή χρήση ή είναι απεξαρτημένοι με ανάγκη μακρόχρονης υποστήριξης. Είναι ιδιαίτερα προσιτά σε εξαρτημένους που οι υποχρεώσεις τους δεν τους επιτρέπουν να παρακολουθήσουν προγράμματα κλειστού τύπου. Προγράμματα αυτού του τύπου είναι:

• Μονάδα εξωτερικής θεραπείας του προγράμματος ΙΑΝΟΣ ΤΟΥ Ψ.Ν.Θ.                
• ΚΕΘΕΑ ΔΙΑΒΑΣΗ
• ΚΕΘΕΑ ΚΙΒΩΤΟΣ                                                                                                                       
• Πρόγραμμα εναλλακτικής θεραπείας εξαρτημένων ατόμων ΑΡΓΩ
• Δίκτυο Θεραπευτικών Υπηρεσιών Πάτρας "ΓΕΦΥΡΑ" του ΟΚΑΝΑ     

Προγράμματα στο πλαίσιο του σωφρονιστικού συστήματος. Είναι προγράμματα που εδράζουν μέσα στις φυλακές και βοηθούν εξαρτημένους που έχουν φυλακιστεί να αξιοποιήσουν το χρόνο της φυλάκισης τους ώστε να απεξαρτηθούν. Τα προγράμματα λειτουργούν σε ειδικούς, παραχωρημένους χώρους, με ημερήσιο πρόγραμμα που περιλαμβάνει θεραπεία, εκπαίδευση, κατάρτιση, καθώς και ομάδες εργασίας.

• Πρόγραμμα φυλακών του 18 ΑΝΩ
• ΚΕΘΕΑ ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ

Προγράμματα για έφηβους χρήστες.

Απευθύνεται σε εφήβους και νεαρούς ενήλικες έως 24 ετών, ανεξαρτήτως φύλου, θρησκείας ή εθνικότητας που κάνουν πειραματική, περιοδική ή συστηματική χρήση νόμιμων και/ή παράνομων ουσιών.

Σε οικογένειες εφήβων/νέων που κάνουν χρήση ουσιών και στο ευρύτερο περιβάλλον τους.

Σε φορείς της ευρύτερης κοινότητας (σχολεία, αθλητικούς συλλόγους, κ.ά) που έρχονται σε επαφή με εφήβους και αντιμετωπίζουν περιστατικά χρήσης ουσιών, με στόχο την ανάπτυξη δικτύων συνεργασίας.

• ΚΕΘΕΑ ΣΤΡΟΦΗ
• Τμήμα εφήβων 18 ΑΝΩ
• Μονάδα Εφήβων/Νέων Αθήνας «ΑΤΡΑΠΟΣ»

 Στην Ελλάδα σήμερα με βάση τα στοιχεία του ΕΚΤΕΠΝ υπάρχουν:

• 12 θεραπευτικά προγράμματα εσωτερικής διαμονής ενηλίκων

• 31 προγράμματα εξωτερικής διαμονής ενηλίκων

• 15 προγράμματα εξωτερικής παραμονής εφήβων

• 7 θεραπευτικά προγράμματα στο πλαίσιο του σωφρονιστικού συστήματος

• 55 προγράμματα χορήγησης υποκαταστάτων.

 Θ.Π με έμφαση στην ιατροκεντρική προσέγγιση [6,7]

Η ιατροκεντρική προσέγγιση σε αντίθεση με την ψυχοκοινωνική, δίνει έμφαση στους βιολογικούς παράγοντες της εξάρτησης χωρίς να αγνοεί και τους ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες.

Στους Βιολογικοί παράγοντες ανήκουν :

• Η γεννητική προδιάθεση στην εξάρτηση που βρίσκει έκφραση όταν δράσουν ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες.
• Η επίδραση των ψυχοτρόπων ουσιών στους νευροδιαβιβαστές στο σύστημα επιβράβευσης του εγκεφάλου που οδηγεί στην επιθυμία για επανάληψη της χρήση
• Και η δημιουργία ενός <<μεταβολικού συνδρόμου>> μετά από μακροχρόνια χορήγηση οπιοειδών που σχετίζεται με την παραγωγή των ενδορφινών (ουσίες που παράγονται φυσιολογικά από τον οργανισμό). Η παραγωγή τους σταματά όταν κανείς παίρνει οπιούχα εξωγενώς.

Θεραπευτικά προγράμματα με έμφαση στην ιατροκεντρική προσέγγιση είναι Προγράμματα με τη χορήγηση υποκαταστάτων, Προγράμματα χορήγησης ανταγωνιστών (ναλτρεξόνη) και Προγράμματα σωματικής αποτοξίνωσης (detox).

Προγράμματα με τη χορήγηση υποκαταστάτων

Το πρώτο Πειραματικό Πρόγραμμα χορήγησης  μεθαδόνης λειτούργησε το 1965 στην Αμερική και στην Ουψάλα της Σουηδίας. Το 1969 δημιουργούνται μαζικά προγράμματα σε Ολλανδία και Μ. Βρετανία και το 1970 Ελβετία. Την δεκαετία ΄90 έχουμε την ανάπτυξη Προγραμμάτων σε Ιρλανδία, Γερμανία, Γαλλία και Ελλάδα.

Σήμερα η θεραπεία με υποκατάστατα εφαρμόζεται παγκοσμίως ως απάντηση στα νέα δεδομένα στην χρήση ψυχοτρόπων ουσιών :

• Τη ραγδαία αύξηση του αριθμού των χρηστών.
• Την αύξηση των θανάτων από τα ναρκωτικά.
• Την αύξηση της εγκληματικότητας.
• Τη μετάδοση ασθενειών (κίνδυνος για την δημόσια υγεία).
• Την οικονομική εξαθλίωση των χρηστών και των οικογενειών τους.

Η θεραπεία με την χρήση υποκατάστατων απευθύνεται αποκλειστικά σε άτομα εξαρτημένα από οπιούχα (ηρωίνη ,κωδείνη ). Στην Ελλάδα σήμερα την αποκλειστικότητα στη θεραπεία αυτή ,την έχει ο ΟΚΑΝΑ μέσω των θεραπευτικών Μονάδων Φαρμακευτικής Αντιμετώπισης της Εξάρτησης . Λειτουργούν 57 μονάδες πανελλαδικά. Οι περισσότερες μονάδες εδράζουν εντός του ευρύτερου χώρου των νοσοκομείων.

Η δυνατότητα της χορήγησης υποκαταστάτων στην Ελλάδα, δόθηκε με τον νόμο 2161/93. Τα προγράμματα Υποκατάστατων του ΟΚΑΝΑ , άρχισαν να λειτουργούν πιλοτικά το 1995 με ουσία υποκατάστασης τη Μεθαδόνη ( είναι αυτοδιοικούμενο νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου που τελεί υπό την εποπτεία του υπουργείου υγείας). Από τον Μάρτιο του 2001 προστέθηκε και η Βουπρενορφίνη.

Στόχοι των προγραμμάτων υποκατάστασης είναι:

• Ελκυστικότητα ακόμα και σε δύσκολους πληθυσμούς εξαρτημένων.
• Υψηλό ποσοστό συγκράτησης στη θεραπευτική διαδικασία.
• Διακοπή ή μείωση της χρήσης παρανόμων ουσιών αλλά και αλλαγή της χρήσης σε λιγότερο επικίνδυνες μορφές.
• Βελτίωση της υγείας των ασθενών αλλά και προστασία της δημόσιας υγείας από μεταδοτικά νοσήματα, μείωση της εγκληματικότητας, βελτίωση της συμπεριφοράς και των κοινωνικών σχέσεων.
• Επανένταξη των χρηστών στην κοινωνία, επαγγελματική αποκατάσταση και άμβλυνση της περιθωριοποίησης τους.
• Με απώτερο στόχο την πλήρη απεξάρτηση τους και από το υποκατάστατο. 

Τα Θεραπευτικά μέσα των προγραμμάτων είναι η χορήγηση Υποκαταστάτων  των οπιοειδών για την αντιμετώπιση των στερητικών συμπτωμάτων αλλά και της ανάγκης λήψης οπιούχων (craving).

Ψυχοθεραπεία ατομική, ομαδική, οικογενειακή σε όσους ασθενείς επιθυμούν να συνεργαστούν στα πλαίσια μιας ψυχοθεραπευτικής σχέσης και στο χρόνο που οι ίδιοι νιώθουν έτοιμοι γι’ αυτό. Η ψυχοθεραπευτική παρέμβαση κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική κατά τα πρώτα στάδια της ένταξης στη θεραπεία και κατά την επιτυχή έξοδο από αυτή. Ο κάθε ασθενής έχει έναν θεραπευτή ως πρόσωπο αναφοράς που είναι διαθέσιμο για τον ασθενή όχι μόνο για όσο χρονικό διάστημα αυτός παρακολουθεί το πρόγραμμα αλλά και μετά την έξοδο του. 

Συνεργασία και διασύνδεση με άλλες κοινωνικές υπηρεσίες με στόχο την επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων των ασθενών και προβλημάτων εύρεσης εργασίας.

Επικοινωνία και συνεργασία με εργοδότες που προσφέρουν εργασία σε υπό -θεραπεία ασθενείς όταν οι ίδιοι και οι ασθενείς το επιθυμούν.

Διάγνωση και αντιμετώπιση οργανικών ή ψυχιατρικών νόσων που είναι απότοκες της εξάρτησης ή συνυπάρχουν με αυτή από εξειδικευμένο ιατρικό προσωπικό, παθολόγων και ψυχίατρων.

Παραπομπή των ασθενών στη δευτεροβάθμια ή και τριτοβάθμια περίθαλψη όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο.

Παρακολούθηση αυτών μετά την έξοδό τους από το νοσοκομείο ως την πλήρη αποκατάστασή τους και μεταφορά του υποκατάστατου στο σπίτι από εκπαιδευμένο νοσηλευτή όταν η προσέλευσή του στη μονάδα είναι δύσκολη.

Οδοντιατρική περίθαλψη από οδοντίατρο σε ένα πλήρως εξοπλισμένο και σύγχρονο οδοντιατρείο.

Συνεργασία με τα εργαστηριακά τμήματα γενικών νοσοκομείων για τη διενέργεια εργαστηριακών εξετάσεων

 Εκπαίδευση των ασθενών σε θέματα αγωγής υγείας με καθημερινές παρεμβάσεις από το νοσηλευτικό προσωπικό της μονάδας.

Επαγγελματική κατάρτιση στα ΕΚΚΕΕ του ΟΚΑΝΑ

Προϋποθέσεις για ένταξη στο πρόγραμμα είναι η ηλικία άνω των 20 ετών και η

εθελοντική προσέλευση.

Χρόνος παραμονής: Τα προγράμματα υποκαταστάτων είναι εκτός από προγράμματα απεξάρτησης και προγράμματα συντήρησης και μείωσης βλάβης ως εκ τούτου οι ασθενείς έχουν την δυνατότητα να παραμείνουν όσο διάστημα νιώθουν ότι επωφελούνται από αυτά.

Μείωση βλάβης [7]

Ο όρος μείωση βλάβης προσδιορίζει μία ρεαλιστική και ανθρωπιστική προσέγγιση του προβλήματος η οποία περιλαμβάνει δέσμη πρακτικών και στρατηγικών που έχουν ως στόχο τον περιορισμό των συνδεόμενων με την κατάχρηση ουσιών ατομικών και κοινωνικών βλαβών.

Οι δομές και οι δράσεις που στοχεύουν αποκλειστικά στην μείωση βλάβης είναι : η υπηρεσία <<δουλειά στον δρόμο>> (street work), η υπηρεσία ανταλλαγής συριγγών οι σταθμοί φροντίδας εξαρτημένων ατόμων, το Κέντρο βοήθειας και οι τηλεφωνικές γραμμές SOS.

Τα Κέντρα βοήθειας είναι εξοπλισμένα και στελεχωμένα ιατρεία που παρέχουν πρωτοβάθμια περίθαλψη σε χρήστες ουσιών οι οποίοι έχουν ανάγκη από εξειδικευμένη περίθαλψη (κέντρο βοήθειας του ΟΚΑΝΑ στην Αθήνα).

Οι Σταθμοί φροντίδας εξαρτημένων ατόμων αποτελούν ένα οικείο και φιλικό περιβάλλον ποικίλων δραστηριοτήτων. Παρέχουν σε όλους τους χρήστες ουσιών, είτε είναι ενταγμένοι είτε όχι σε κάποιο θεραπευτικό πρόγραμμα τη δυνατότητα να καλύψουν βασικές ανάγκες υγιεινής και να λάβουν ψυχοκοινωνική στήριξη αν το επιθυμούν.

Μονάδα Σωματικής Αποτοξίνωσης (Detox) του προγράμματος ΙΑΝΟΣ

Η σωματική αποτοξίνωση γίνεται σε ειδικά διαμορφωμένη για το σκοπό κλινική, εντός του ΨΝΘ, με δυναμικό 15 θέσεων. Μέσος χρόνος παραμονής στη Μονάδα Σωματικής Αποτοξίνωσης, από 20 έως 30 ημέρες.

Προγράμματα υπό τη μορφή αυτοβοήθειας

Τα κύρια χαρακτηριστικά τους είναι η αυτενέργεια, η  ανάληψη ευθύνης από τους ίδιους τους πολίτες, ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου του ειδικού σε εμψυχωτή και σύμβουλο κινητοποιημένων πολιτών και αποστασιοποίηση του από τον παραδοσιακό ρολό της ανάληψης της ολοκληρωτικής ευθύνης για την επίλυση των προβλημάτων.

Πρόκειται για προγράμματα εξωτερικής διαμονής. (πρόγραμμα προαγωγής αυτοβοήθειας ΠΠΑ )

Ομάδες αυτοβοήθειας ΑΑ και ΝΑ βασίζονται στην αλληλοϋποστήριξη εκείνων που αντιμετωπίζουν το πρόβλημα, στην απουσία ειδικών καθώς οι ίδιοι οι ασθενείς είναι ειδικοί να βοηθήσουν τον εαυτό τους και τους άλλους.

Λειτουργούν με βάση τις αρχές της ομαδικής ψυχοθεραπείας και της θεραπείας  που περιγράφεται ως τα <<12 βήματα>>.

Δεν εντάσσονται στο δημόσιο σύστημα υγείας και πρόνοιας και για αυτό δεν έχουν αξιολογηθεί αρκετά.

Εξέλιξη των υπηρεσιών στην Ελλάδα[8]

 

Συμπέρασμα

Η εξάρτηση από ουσίες είναι μια  ασθένεια με σοβαρές συνέπειες τόσο για τον ίδιο τον ασθενή όσο και για το κοινωνικό σύνολο. Η θεραπεία της είναι μια επίπονη και μακροχρόνια διαδικασία και ο κάθε ασθενής πρέπει να έχει πρόσβαση στη θεραπεία την ώρα που τη χρειάζεται και τη θεραπεία που του ταιριάζει. Οι υπάρχουσες θεραπευτικές θέσεις στην Ελλάδα δεν επαρκούν.

 

Βιβλιογραφία

1. Κονταξάκης Β. Οδηγός μονάδων πρόληψης και αντιμετώπισης εξαρτητικών καταστάσεων.

2. Ρογκότης Χρήστος. Διδακτορική διατριβή. Μια θεραπευτική πρόταση για την αντιμετώπιση των τοξικοεξαρτήμένων στην Ελλάδα.

3. Μάτσα Κ (1991). Θεραπεία απεξάρτησης. Μια διαδικασία απελευθέρωσης (Τετράδια ψυχιατρικής)

4. Ζαφειρίδης (1991). Οι θεραπευτικές κοινότητες απάντηση στα ναρκωτικά

5. Φωστέρη Μ. Η πρόταση της θεραπευτικής κοινότητας Ιθάκη.

6. Κόκορης Χ. προγράμματα συντήρησης με μεθαδόνη. Εισήγηση σε σεμινάριο υπουργείο υγείας.

7. Γαζγαλίδης Κ. Τα προγράμματα υποκαταστάτων του ΟΚΝΑ (29 Πανελλήνιο Συνέδριο )

8. ΕΠΙΨΥ Ετήσια έκθεση για την κατάσταση του προβλήματος των ναρκωτικών και των οινοπνευματωδών 2010