Έφη Σίμου, PhD
Τομέας Επιδημιολογίας και Βιοστατιστικής. Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας
Συγγραφέας του βιβλίου "Ενημέρωση Υψηλού Κινδύνου: ΜΜΕ Κίνδυνος και Δημόσια Υγεία"
Διαδίκτυο και Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης
Τα τελευταία χρόνια η διαδικασία της πληροφοριακής παγκοσμιοποίησης επισπεύστηκε από τη διευρυμένη χρήση του διαδικτύου και των αλληλεπιδραστικών τεχνολογιών των ιστοτόπων κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία άλλαξαν τόσο το ρόλο και την επίδραση των παραδοσιακών ΜΜΕ, όσο και πολλές πτυχές του σύγχρονου κοινωνικού βίου. Το κοινό δεν είναι πλέον ένας παθητικός δέκτης των μηνυμάτων των ΜΜΕ, η χειραγώγηση της πληροφορίας καθίσταται πιο δύσκολη, καθώς η διαδικασία διάδοσης των μηνυμάτων έχει αντιστραφεί ως ένα βαθμό και η διάκριση μεταξύ χρήστη και διαμορφωτή της «μεσοποιημένης» πραγματικότητας καθίσταται δυσχερής.
Ο ορισμός των εργαλείων κοινωνικής δικτύωσης δεν θα μπορούσε παρά να είναι πολύ πρόσφατος1: «Ένα σύνολο εφαρμογών για το διαδίκτυο, που χρησιμοποιούν τα τεχνολογικά και ιδεολογικά επιτεύγματα του Web 2.0 επιτρέποντας έτσι τη διαρκή τροποποίηση του περιεχομένου και των εφαρμογών τους από όλους τους χρήστες με συμμετοχικό και συνεργατικό τρόπο. Τα εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης επιτρέπουν τη δημιουργία και την ανταλλαγή περιεχομένου από τους ίδιους τους χρήστες, γεγονός που οδηγεί σε αύξηση της αλληλεπίδρασης και στον εκδημοκρατισμό της πληροφορίας». Οι αλληλεπιδραστικές τεχνολογίες του Web 2.0 αποτελούν σήμερα τη νεότερη εξέλιξη, η οποία αμφισβητεί τη διχότομη διάκριση μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών των ειδήσεων, παρέχοντας απεριόριστες δυνατότητες προς την κατεύθυνση του εκδημοκρατισμού της ενημέρωσης αποδυναμώνοντας την επιρροή των κυρίαρχων, παραδοσιακών ΜΜΕ ως μοναδικής δύναμης στον καθορισμό της θεματολογίας και ενδυναμώνοντας πολλαπλασιαστικά την κοινωνική επιρροή στην είδηση2 .Τα εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να συμβάλουν στην κοινωνική μικροκινητικότητα, όταν άτομα και μικρές ομάδες κινητοποιούν άλλα άτομα και μικρές ομάδες, χρησιμοποιώντας τα δίκτυα επικοινωνίας, ώστε να επιτύχουν το είδος της πολιτικής κινητικότητας, την οποία παραδοσιακά κατείχαν οργανισμοί, που βρίσκονταν στο κέντρο του πολιτικού συστήματος3 Μία εξήγηση για την ευρεία εξάπλωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης θα μπορούσε να αποτελέσει η διαπίστωση ότι στον ορισμό της θεματολογίας απευθείας από το κοινό, το τελευταίο επιλέγει θέματα, τα οποία εγείρουν την ανησυχία του, ενώ τα παραδοσιακά ΜΜΕ επιλέγουν να παρουσιάσουν τη δική τους θεματολογία, μέχρι τη στιγμή που η ανησυχία του κοινού επιβάλει τις δικές του προτεραιότητες μέσω των εργαλείων κοινωνικής δικτύωσης4
Το διαδίκτυο αποτελεί άλλο ένα είδος ΜΜΕ, με διαφορετικά χαρακτηριστικά, του οποίου η εκτεταμένη χρήση και επιρροή έχει αυξηθεί την τελευταία πενταετία χωρίς όμως να καταργεί τα παραδοσιακά ΜΜΕ, των οποίων ο τρόπος λειτουργίας επηρεάζεται δραστικά. Τα εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης είναι σήμερα οι πολλαπλασιαστές δυνάμεων κινητοποίησης για κοινωνικά και πολιτικά θέματα. Μέσω των ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης, που αποτελούν κεντρικούς πυλώνες των ΜΜΕ, οι πολίτες μπορούν να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και να μοιράζονται πληροφορίες, αρχεία, ιδέες, ειδήσεις, εμπειρίες σε πραγματικό χρόνο, γεγονός που τους επιτρέπει να ξεφεύγουν από τον έλεγχο των «θεματοφυλάκων της ενημέρωσης». Πρόκειται για μία εξέλιξη, η οποία αντιστρέφει τη μονομέρεια της σχέσης πομπού – δέκτη, καθώς οι ρόλοι σε κάποιες περιπτώσεις αντιστρέφονται. Ενας ραδιοφωνικός παραγωγός μπορεί να επικοινωνήσει μέσω Facebookμε τους ακροατές του και η θεματολογία των ειδήσεων στην τηλεόραση και στις εφημερίδες συχνά ορίζεται από ένα γεγονός, που έλαβε χώρα σε μία εφαρμογή κοινωνικής δικτύωσης (το tweet ενός Celebrity ή το statusενός πολιτικού στο Facebook). Ακόμα και όταν τα παραδοσιακά ΜΜΕ απεργούν, οι πολίτες, μπορούν να απευθυνθούν σε blogs, portals, facebook, twitter, ώστε να ενημερωθούν. Τελικά, ειδήσεις εξακολουθούν να υπάρχουν παρά την απεργία, ενώ συχνά ένα γεγονός μπορεί να κοινοποιηθεί αμεσότερα στις εφαρμογές κοινωνικής δικτύωσης παρά στα παραδοσιακά ΜΜΕ.
Όπως είναι αναμενόμενο, τα εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης είναι εξαιρετικά δύσκολο να καταγραφούν και να αξιολογηθούν ως προς την ποιότητα των πληροφοριών, που διαχέουν εντός της κοινότητας των χρηστών τους, δεδομένου ότι πρόκειται για μια διαδικασία δυναμική, καθώς συμμετέχουν οι ίδιοι οι χρήστες5. Η αξιοπιστία, η ευχρηστία και η διαμόρφωση αυτών των πληροφοριών6 παρουσιάζει μεγάλη ποικιλομορφία, η οποία ομαδοποιείται δύσκολα. Η πληροφορία στο διαδίκτυο είναι πιο δύσκολο να ελεγχθεί, αλλά αυτή η διαπίστωση έχει δύο όψεις: η θετική είναι η δυσκολία στη φίμωση και στη λογοκρισία της πληροφορίας, η αρνητική είναι η σχετική αμφιλεγόμενη ποιότητα, καθώς λείπει ο έλεγχος, από έναν επίσημο φορέα, όπως μια ομάδα συντακτών. Ερευνητές7 τονίζουν ότι η ποιότητα της πληροφορίας δεν μπορεί να εξασφαλίζεται δίχως τη συμμετοχή ειδημόνων και προβληματίζονται αναφορικά με την ανωνυμία των πληροφοριών, που διοχετεύονται μέσω του διαδικτύου. Στην πραγματικότητα, αυτή η ανωνυμία σημαίνει συχνά και ανευθυνότητα ως προς τη διάχυση της πληροφορίας, εφόσον, ο έλεγχος αυτής καθίσταται όλο και περισσότερο δυσχερής. Επίσης, ο διάλογος στους ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης, είναι συχνά περιορισμένος όσο υπάρχουν όροι στην έκφραση μιας θέσης, όπως ο κανόνας του Twitter για σύντομα μηνύματα (μέχρι 140 χαρακτήρες). Το κοινό μπορεί να εκφραστεί εντός αυτού του πλαισίου αλλά μέχρι ενός ορίου θέτοντας έτσι εμπόδια στην επικοινωνία και στον κριτικό διάλογο. Τέλος, σπανίως συναντάμε στο διαδικτυακό κόσμο, πρωτόλειες απόψεις, ανταποκρίσεις από την πηγή αλλά και υλικό, προερχόμενο από πρωτότυπη, διερευνητική δημοσιογραφική έρευνα, όπως συμβαίνει συνήθως στα παραδοσιακά ΜΜΕ. Συνήθως βρίσκουμε αναδημοσιεύσεις δελτίων τύπου και δημοσιογραφικής δουλειάς, που διεξήχθη αρχικά σε κάποιο παραδοσιακό ΜΜΕ8 . Επιπλέον η «ανωνυμία» του διαδικτύου συμβάλλει στην άρση της «συμπεριφορικής παρεμπόδισης» (behavioralinhibition) με τον κοινωνιοψυχολογικό ορισμό9 της έννοιας, οπότε οι χρήστες είναι περισσότερο πιθανό να εκδηλώσουν συμπεριφορές ή να διασπείρουν πληροφορίες, που θα απέφευγαν στη διαπροσωπική επικοινωνία. Η τελευταία διαπίστωση αποτελεί και έναν από τους λόγους, όπου η παροχή πληροφοριών, μέσω του διαδικτύου μειονεκτεί ως προς την εγκυρότητα της, εντούτοις, μπορούν να υπάρξουν ασφαλιστικές δικλείδες για το χρήστη, όπως η αναζήτηση επιβεβαίωσης από άλλους χρήστες ή έναν ειδικό, όπως είδαμε ότι συμβαίνει στην ψηφιακή πλατφόρμα της Wikipedia. Επιπλέον τα εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης, αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες της δημόσιας σφαίρας, κινητοποιώντας το κοινό, καθορίζοντας τις πολιτικές εξελίξεις, στο βαθμό που αυταρχικά καθεστώτα να επιχειρούν να περιορίζουν τη χρήση του διαδικτύου, όπως συνέβη στην περίπτωση του Ιράν και της Αιγύπτου της Τουρκίας και δεν είναι τυχαίο ότι στη Αίγυπτο και στην Τυνησία, η «αραβική άνοιξη» ονομάστηκε αλλιώς και «επανάσταση του facebook» και αν σε παλαιότερους καιρούς, η κρατική ή ιδιωτική αυθαιρεσία ήταν σχετικά εύκολο να συγκαλυφθεί, στο σημερινό περιβάλλον των αλληλεπιδραστικών και συμμετοχικών ΜΜΕ, «ουδέν κρυπτόν» υπό των Smartphonesκαι ακολούθως της Blogoσφαιρας.
Διαδίκτυο και Υγεία
Το διαδίκτυο στις μέρες μας παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη διασπορά πληροφοριών υγείας, αλλά είναι προφανές ότι η ποιότητα των πληροφοριών ποικίλει σημαντικά ανάλογα με τις διαθέσιμες ιστοσελίδες 10Ερευνητές επισημαίνουν ότι παρά τη διευρυμένη χρήση του διαδικτύου για αναζήτηση πληροφοριών υγείας, οι επαγγελματίες υγείας εξακολουθούν να παραμένουν η πιο αξιόπιστη πηγή πληροφόρησης11-12 Οι επιπτώσεις του διαδικτύου στη χρήση υπηρεσιών υγείας παραμένουν απροσδιόριστες, όμως η εκτεταμένη χρήση του αναδεικνύει θέματα σχετικά με τις επιδράσεις του στη συμπεριφορά υγείας και την έκβαση των ασθενειών13 Υπάρχουν ερευνητικές ενδείξεις ότι όσο πιο συχνά ένα άτομο χρησιμοποιεί το διαδίκτυο ως πηγή πληροφόρησης θεμάτων υγείας τόσο πιο πιθανό είναι να αλλάξει τη συμπεριφορά του αναφορικά με παράγοντες που επηρεάζουν την υγεία του14 επιπλέον ασθενείς, οι οποίοι έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο μπορούν να ωφεληθούν από τις δυνατότητες που τους προσφέρει στην αναζήτηση συμπληρωματικών πληροφοριών για την ασθένεια ή στην αναζήτηση επιπρόσθετων υπηρεσιών υγείας και ειδικών15. Σε ανασκόπηση ιστότοπων, τα οποία πληρούν κάποια ποιοτικά κριτήρια αναγνωρίζεται και αποτυπώνεται η εικόνα, που παρουσιάζει η θεματολογία υγείας στο διαδίκτυο16 Κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να βρει κυριολεκτικά τα πάντα. Από επίσημους ακαδημαϊκούς ιστότοπους ιατρικών σχολών μέχρι νέα, νόμιμα, συνθετικά ναρκωτικά, τα οποία απευθύνονται κυρίως σε νεανικό πληθυσμό .Σε διάφορες μελέτες αναγνωρίζεται το πρόβλημα της ποιότητας των πληροφοριών υγείας για τον ενδιαφερόμενο και αναδεικνύεται εύστοχα μια πτυχή, που δεν χαρακτηρίζει τα υπόλοιπα ΜΜΕ: το διαδίκτυο μπορεί να αποτελέσει μια πολύ σοβαρή απειλή για τη δημόσια υγεία17 απειλή αυτή παρουσιάζεται με διάφορες εκφάνσεις:
- Απάτες, παρανοήσεις και διαστρεβλωμένες πληροφορίες μπορούν να οδηγήσουν τους χρήστες τους σε επικίνδυνες επιλογές για την υγεία,
- Η αξιοπιστία των πληροφοριών δεν διασφαλίζεται παντού, συχνά τα οφέλη των υπηρεσιών υγείας προβάλλονται υπερβολικά σε σχέση με τους κινδύνους, ιδιαίτερα αν διακυβεύονται κέρδη για διάφορους ενδιαφερόμενους18 Στην πραγματικότητα, η αξιοπιστία των πληροφοριών υγείας, που μπορεί κανείς να συναντήσει στο διαδίκτυο εξαρτάται και από την ποσότητα και ποιότητα των πληροφοριών,αλλά και από την ατομική ικανότητα του χρήστη να τις φιλτράρει, δηλαδή τον αλφαβητισμό του στις διαδικτυακές δεξιότητες19
- Οι πληροφορίες χαρακτηρίζονται από έλλειψη οργάνωσης,
- Η πλοήγηση είναι συχνά δυσχερής, σε πολλές περιπτώσεις δύσχρηστη με πολλή τεχνική ορολογία, Η πληροφορία μπορεί να χαθεί ή να μην ανανεώνεται, πολλοί διαδικτυακοί τόποι έχουν άδηλη ημερομηνία λήξεως20.
Η αλληλεπιδραστικότητα του διαδικτύου και των εργαλείων κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να επιφέρουν σοβαρά προβλήματα στην ανωνυμία των πληροφοριών υγείας, απειλώντας ευαίσθητα δεδομένα χρηστών και επαγγελματιών, ενώ τα τελευταία χρόνια το ζήτημα της αξιοπιστίας των πληροφοριών υγείας δεν φαίνεται να επιλύεται, αλλά να γίνεται πιο πολύπλοκο αν αναλογιστούμε τη διάχυση της πληροφορίας από τα εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης21-22 Το σύνολο των χρηστών πρέπει να γνωρίζει πότε και για ποιο λόγο καλείται να αποκαλύψει ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα σε έναν διαδικτυακό τόπο, που αναφέρεται σε ένα θέμα υγείας, τους όρους χρήσης του διαδικτυακού τόπου, την αξιοπιστία του, αλλά και την πολιτική εχεμύθειας, την οποία τηρεί.
Βιβλιογραφία
1.Kaplan, AM., Haenlein, M., (2010). Users of the world, unite! The challenges and opportunities of Social Media.
2. Meraz, S,. (2009). Is there an elite Hold? Traditional Media to Social Media Agenda Setting influence in Bloq Networks. Journal of computer – Mediated communication, 14(3), 682-707.
3.Bekkers, V., Moody, R., Edwards, A. (2011). Micro-Mobilization, Social Media and Coping Strategies: Some Dutch Experiences. Policy & Internet, 3 (4), 1-29.
4. Dunaway, J., Branton RP., Marisa Abrajano. (2010). Agenda Setting, Public Opinion, and the Issue of Immigration Reform. Social Science Quarterly, 91(2), 359–78.
5. Cain, J., & Fox, B.I. (2009). Web2.0 andPharmacyEducation. Am J Pharm Educ. 12, 73(7), 120.
6. O’Grady, L., Witteman, H., Bender, JL., Urowitz, S., Wiljer, D., Jadad, AR. (2009). Measuring the Impact of a Moving Target: Towards a Dynamic Framework for Evaluating Collaborative Adaptive Interactive Technologies. J Med Internet Res, 11(2), e20.
7.Minol K, Spelsberg G, Schulte E, Morris N. (2007). Portals, Blogs and Co.: the role of the internet as a medium of science communication. Journal of biotechnology, 2, 1129-1140.
8.Iosifidis P. (2011). The public sphere, Social Networks and Public Service, Media, Information, Communication & Society, 14:5, 619-637
9.Darling J, Foster M. (2012). Preparing Students to Join the Global Public Sphere. International Studies Perspectives, 13, 423-436.
10.Fahy, E., Hardikar, R., Fox, A. and Mackay, S. (2014) Quality of patient health information on the Internet: reviewing a complex and evolving landscape. Australas Med J, 7(1), 24-28.
11. Cutilli, C. C. (2010) Seeking health information: what sources do your patients use? Orthop Nurs 29(3), 214-219.
12 Dart, J., Gallois, C. and Yellowlees, P. (2008) Community health information sources-a survey in three disparate communities. Aust Health Rev, 32(1), 186-196.
13.Bouche, G. and Migeot, V. (2008) Parental use of the Internet to seek health information and primary care utilisation for their child: a cross-sectional study. BMC Public Health,8, 300. doi: 10.1186/1471-2458-8-300.
14.Ayers, S. L. and Kronenfeld, J. J. (2007) Chronic illness and health-seeking information on the Internet. Health (London), 11(3), 327-347.
15.Gutierrez, N., Kindratt, T. B., Pagels, P., Foster, B. and Gimpel, N. E. (2014) Health literacy, health information seeking behaviors and internet use among patients attending a private and public clinic in the same geographic area. J Community Health, 39(1), 83-89.
16.Risk,A., Dzenowagis,J. (2001). Review of internet health information quality initiatives.JMedInternetRes, 3(4), 28.
17.Cline, R. J. W., & Haynes, K. M. (2001). Consumer health information seeking on the internet: the state of the art. Health Education Reserch, Theory & Practice,16 (6), 675-682.
18. Mason A, Wright KB (2011) Framing medical tourism: an examination of appeal, risk, convalescence, accreditation and interactivity in medical tourism web sites. J Health Commun, 16(2), 163-77.
19. Eysenbach, G.,Powell, J., Kuss, O., Sa, MS. (2002). Empirical Studies Assessing the Quality of Health Information for Consumers on the World Wide Web. A Systematic Review. JAMA, 287(20), 2691-2700.
20.Litynski, GS. (1999). Click C@refully Before You Quote: Citing Internet – Based Sources. JSLS, 3(3), 235–239.
21.Adams S. (2010).Revisiting the online health information reliability debate in the wake of "web 2.0": an inter-disciplinary literature and website review. Int J Med Inform,79(6), 391-400.
22. Smith, CA,. (2011). Consumer Language, patient language and thesauri: a review of the literature. JMedLibrAssoc. 99(2), 135-44.
